1 ปี เลิก พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ คุมโควิด แต่คดีจากการชุมนุมอีกกว่า 464 คดี ยังไม่สิ้นสุด

1 ปีก่อนหน้านี้ นับแต่วันที่ 30 ก.ย. 2565 เป็นวันสุดท้ายที่ประเทศไทยอยู่ภายใต้สถานการณ์ฉุกเฉินเพื่อรับมือกับการระบาดของโรคโควิด-19 หลังคณะรัฐมนตรีมีมติให้ยกเลิก ทำให้นับตั้งแต่ปลายเดือนมีนาคม 2563 จนถึงวันดังกล่าว ถือเป็นช่วงเวลาที่มีการประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินทั้งประเทศยาวนานที่สุด รวมระยะเวลา 919 วัน หรือ 2 ปี 6 เดือน กับอีก 6 วัน (ขณะที่เฉพาะสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ยังคงบังคับใช้ต่อเนื่องมากว่า 18 ปีแล้ว)

1 ปี ผ่านไป คดีความของนักกิจกรรมและประชาชนจากการชุมนุมทางการเมืองที่ถูกกล่าวหาว่าฝ่าฝืน พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ไม่ได้สิ้นสุดลงไปด้วย แต่ยังพัวพันเป็นชนักและภาระสำหรับหลาย ๆ คนให้ต้องไปต่อสู้คดีอย่างต่อเนื่อง

ท่ามกลางการชุมนุมขับไล่ พล.อ.ประยุทธ์ จันทร์โอชา, เรียกร้องการร่างรัฐธรรมนูญใหม่ และปฏิรูปสถาบันกษัตริย์ ในระยะปี 2563-65 นับได้ว่าเป็นช่วงที่มีการชุมนุมทางการเมืองมากครั้งที่สุดในประวัติศาสตร์ไทย แต่ก็ติดตามมาด้วยคดีความจำนวนมากเช่นกัน รวมทั้ง พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ก็กลายเป็นเครื่องมือและข้อกล่าวหาในการดำเนินคดีเช่นกัน

ผ่านไปหนึ่งปี คดีสิ้นสุดไปเพิ่ม 112 คดี แต่อีกกว่า 464 คดี ยังดำเนินอยู่

จากการติดตามของศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชน ระหว่างการประกาศ พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ในสถานการณ์โควิด-19 ในระยะสองปีครึ่งดังกล่าว มีผู้ถูกดำเนินคดีจากการแสดงออกและชุมนุมทางการเมืองไม่น้อยกว่า 1,469 คน ในจำนวน 663 คดี (หลายคนถูกดำเนินคดีในหลายคดี) ในจำนวนนี้เป็นเยาวชนอายุไม่เกิน 18 ปี จำนวน 241 คน ใน 157 คดี

จนถึงวันที่ 29 ก.ย. 2566 พบว่ามีคดีที่สิ้นสุดไปแล้ว 199 คดี ทำให้ยังคงเหลือคดีอีกไม่น้อยกว่า 464 คดี ที่ยังอยู่ระหว่างการดำเนินในชั้นต่าง ๆ หากเทียบกับเมื่อช่วงสิ้นสุดสถานการณ์ฉุกเฉิน 1 ปี ก่อนหน้านี้ พบว่าคดีสิ้นสุดไปเพิ่มเติม 112 คดี

ในส่วนคดีที่ยังดำเนินอยู่และยังไม่สิ้นสุดนั้น พบว่าอยู่ในกระบวนการชั้นต่าง ๆ ดังนี้

คดีที่อยู่ในชั้นสอบสวน จำนวน 277 คดี
คดีที่อยู่ในศาลชั้นต้น จำนวน 82 คดี
คดีที่อยู่ระหว่างชั้นอุทธรณ์ หรือรอว่าจะมีการอุทธรณ์คดีหรือไม่ จำนวน 94 คดี
คดีที่อยู่ระหว่างชั้นฎีกา หรือรอว่าจะมีการฎีกาคดีหรือไม่ จำนวน 11 คดี

สำหรับผลของคดีที่สิ้นสุดแล้ว มีจำนวนราว 51 คดี ที่จำเลยให้การรับสารภาพ ไม่ได้ต่อสู้คดี (นับรวมกรณีจำเลยบางคนในคดีเดียวกันให้การรับสารภาพ แต่บางรายยังต่อสู้คดีต่อ) ส่วนใหญ่ศาลพิพากษาลงโทษปรับ หรือหากลงโทษจำคุก ก็ให้รอการกำหนดโทษไว้

อัยการสั่งไม่ฟ้องอย่างน้อย 49 คดี

ขณะเดียวกัน มีอย่างน้อย 49 คดี ที่พนักงานอัยการมีคำสั่งไม่ฟ้องคดี ทำให้คดีสิ้นสุดลง ในจำนวนนี้อาจพอแยกประเภทได้คร่าว ๆ เป็น

คดีจากการชุมนุมขับไล่ประยุทธ์ ของเครือข่ายราษฎร จำนวน 16 คดี
คดีจากคาร์ม็อบช่วงปี 2564 จำนวน 11 คดี
คดีของนักกิจกรรมและประชาชนที่ไปสังเกตการณ์การชุมนุมที่ดินแดงช่วงปี 2564 จำนวน 16 คดี
คดีจากการชุมนุมกรณีเครือข่ายชาวบ้านด้านทรัพยากร เช่น กรณีบางกลอย, จะนะ หรือ P-move จำนวน 6 คดี

ที่น่าสนใจคือชุดคดีเกี่ยวกับประชาชนที่ไปสังเกตการณ์ชุมนุมที่ดินแดง ซึ่งตำรวจใช้วิธีการดำเนินคดีแยกเป็นรายวัน โดยในแต่ละวัน มีการรวบรวมรายชื่อบุคคลที่ถูกจับตา และถูกพบเห็นในที่ชุมนุม ก่อนออกหมายเรียกมาดำเนินคดี แม้บุคคลดังกล่าวจะไม่ได้มีบทบาทอะไร เพียงไปยืนดู ถ่ายรูปสังเกตการณ์ หรือไปสนับสนุนเรื่องน้ำ-อาหาร-การรักษาพยาบาล ก็ถูกดำเนินคดีไปด้วย โดยมีคดีลักษณะนี้เกือบ 50 คดี บางรายถูกดำเนินคดีถึง 28 คดี ไล่ไปตามวันที่พบบริเวณการชุมนุม

คดีชุดนี้ พบว่าอัยการแขวงพระนครเหนือ ซึ่งรับผิดชอบเขตอำนาจในพื้นที่ดังกล่าว ทยอยสั่งไม่ฟ้องคดีอย่างต่อเนื่อง และจนถึงปัจจุบัน มีเพียงคดีเดียว ที่อัยการสั่งฟ้องต่อศาล แต่คดีก็ยังค้างคาในชั้นสอบสวนอีกกว่า 30 คดี

การดำเนินคดีลักษณะนี้ของตำรวจ ทั้งสร้างภาระให้ประชาชน และทำให้เกิดคำถามต่อการใช้อำนาจของเจ้าพนักงานจนเกินกว่าเหตุ

ขณะที่ชุดคดีคาร์ม็อบ ซึ่งเป็นกิจกรรมที่ออกแบบมาเพื่อระมัดระวังการแพร่ระบาดของโรคในช่วงปี 2564 ก็มีอัยการในบางจังหวัดที่สั่งไม่ฟ้องคดี ทั้งในกรุงเทพฯ, ตาก, มุกดาหาร, สกลนคร, ลำพูน, นนทบุรี, นราธิวาส แต่แนวโน้มคดีส่วนใหญ่กลับถูกสั่งฟ้องให้ไปต่อสู้ในชั้นศาล ซึ่งคดีคาร์ม็อบหลายคดีก็ยังดำเนินอยู่ต่อไป

แนวทางการพิจารณาคดีลักษณะใกล้เคียงกันเหล่านี้ยังมีความลักลั่น-ไม่มีมาตรฐานที่ชัดเจนอยู่อย่างมาก

ศาลยกฟ้องมากกว่าเห็นว่าผิด สัดส่วนราว 3:2

ส่วนคดีที่มีการสั่งฟ้องต่อศาล และจำเลยเลือกจะต่อสู้คดีนั้น พบว่ามีผลของคำพิพากษาที่ศาลยกฟ้องในสัดส่วนมากกว่าคดีที่ศาลเห็นว่ามีความผิด (หลายคดียังไม่สิ้นสุดในศาลชั้นต้น แต่มีอุทธรณ์และฏีกาตามมา)

คดีที่ศาลพิพากษายกฟ้อง อย่างน้อย 81 คดี
คดีที่ศาลเห็นว่ามีความผิด อย่างน้อย 54 คดี

หากเทียบสัดส่วนคดีที่ต่อสู้คดีแล้วศาลยกฟ้อง จะเทียบได้เท่ากับร้อยละ 60 ของคดีที่มีคำพิพากษาทั้งหมด ส่วนอีกร้อยละ 40 ต่อสู้คดีแล้วศาลพิพากษาเห็นว่ามีความผิด เทียบเป็นสัดส่วนราว 3 ต่อ 2

ทั้งนี้ในช่วงปี 2565 และ ต้นปี 2566 มีแนวโน้มที่ศาลจะยกฟ้องมากกว่าเห็นว่าผิดราวหนึ่งเท่ากว่า แต่อัตราส่วนดังกล่าวลดลงในช่วง 3-4 เดือนที่ผ่านมา ที่มีศาลวินิจฉัยไปในแนวว่ามีความผิดเพิ่มมากขึ้น รวมถึงศาลอุทธรณ์กลับคำพิพากษาในบางคดี

แนวคำวินิจฉัยของศาลต่าง ๆ แยกเป็นสองทิศทางอย่างชัดเจน ระหว่างแนวที่ให้ความสำคัญกับเรื่องสิทธิเสรีภาพในการชุมนุมของประชาชน และจำกัดการใช้อำนาจตามข้อกำหนด พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ให้ตามความจำเป็นและพอสมควรแก่เหตุ พิจารณารายละเอียดของกิจกรรมและการชุมนุม หากไม่แออัดหรือสร้างความเสี่ยงให้เกิดการแพร่ระบาดของโรค ก็เห็นว่ายังเป็นการใช้สิทธิการชุมนุมตามรัฐธรรมนูญ

กับแนวทางคำพิพากษาที่ให้ความสำคัญกับความปลอดภัยทางสาธารณสุข โดยรับรองการใช้อำนาจในสถานการณ์ฉุกเฉินของฝ่ายบริหาร ขณะที่ปัดปฏิเสธสิทธิอื่น ๆ ในสถานการณ์เช่นนั้นไป แม้สถานการณ์การระบาดของโรคจะขึ้นลง-เปลี่ยนแปลงไม่เหมือนกันในแต่ละช่วงเวลาตลอดสองปีเศษก็ตาม

คำพิพากษาจะเป็นไปในทิศทางไหนนั้น ดูเหมือนจะเกี่ยวพันกับการชั่งน้ำหนักให้คุณค่า หรือกระทั่ง “อุดมการณ์” ของศาลในแต่ละคดีอย่างมาก

ดูตาราง สถิติคดี พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ ที่ศาลยกฟ้อง-อัยการสั่งไม่ฟ้อง

คดีที่ศาลเห็นว่าผิด ส่วนใหญ่ลงโทษปรับ

หากพิจารณาเฉพาะคดีที่ศาลเห็นว่ามีความผิดตาม พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ เท่าที่ทราบข้อมูล โทษที่ศาลลง สามารถแยกได้เป็นสถิติดังนี้

ศาลลงโทษปรับเพียงอย่างเดียว จำนวน 30 คดี
คดีที่ศาลให้รอกำหนดโทษ จำนวน 3 คดี
คดีที่ศาลลงโทษจำคุก โดยให้รอลงอาญา จำนวน 17 คดี
คดีที่ศาลลงโทษจำคุก โดยไม่รอลงอาญา จำนวน 3 คดี (ในจำนวนนี้ 2 คดี เป็นคดีที่ถูกฟ้องพ่วงกับข้อหามาตรา 112 ทำให้ศาลไม่รอลงอาญา แต่มีคดีของนักศึกษาธรรมศาสตร์กรณีชุมนุมที่หน้าสถานทูตเมียนมา ที่ศาลพิพากษาลงโทษข้อหา พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ พ่วงกับข้อหาต่อสู้ขัดขวางเจ้าพนักงาน โดยไม่รอลงอาญษ คดีทั้งหมดยังอยู่ระหว่างอุทธรณ์)
และมีคดีเยาวชน 1 คดี ที่ศาลกล่าวตักเตือน

ในจำนวนนี้ มีจำนวน 4 คดีที่ศาลอุทธรณ์กลับคำพิพากษาของศาลชั้นต้น ที่เคยให้ยกฟ้องคดี แต่ศาลอุทธรณ์เห็นว่ามีความผิด และอีก 1 คดี ที่ให้ศาลชั้นต้นพิพากษาใหม่ ได้แก่ คดีคาร์ม็อบกำแพงเพชร

แต่ก็มี 1 คดี ที่ศาลชั้นต้นเห็นว่ามีความผิด แต่ศาลอุทธรณ์กลับคำพิพากษาให้ยกฟ้อง ได้แก่ คดีคาร์ม็อบอุตรดิตถ์

สำหรับประเด็นการกำหนดอัตราโทษ ความผิดตาม พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ มาตรา 9 นั้น กำหนดโทษจำคุกไม่เกิน 2 ปี ปรับไม่เกิน 40,000 บาท หรือทั้งจำทั้งปรับ พบว่าในช่วงที่ผ่านมา อัตราโทษที่ศาลกำหนดในคดีที่เห็นว่ามีความผิดนั้น สูงที่สุดคือ โทษจำคุก 1 ปี ซึ่งปรากฏในสองคดี ได้แก่

คดีของประชาชน 7 ราย กรณีชุมนุม #ม็อบ11สิงหาไล่ล่าทรราช ที่อนุสาวรีย์ชัยสมรภูมิ ปี 2564 โดยศาลอาญาให้รอลงอาญาไว้
คดี “ภูมิ” ศศลักษณ์ ร่วมชุมนุมคณะราษฎรอีสาน วันที่ 13 ต.ค. 2563 ซึ่งในตอนแรกคดีนี้ ศาลเยาวชนฯ พิพากษาไม่ให้รอลงอาญา แต่ใปลี่ยนจากโทษจำคุกเป็นนำตัวไปฝึกอบรมที่ศูนย์ฝึกและอบรมเด็กและเยาวชน เป็นระยะเวลา 6 เดือน แต่ศาลอุทธรณ์ได้กลับเป็นว่าให้รอลงอาญาแทน

ในส่วนโทษปรับที่สูงที่สุด พบว่ามี 3 คดีที่ศาลลงโทษปรับในข้อหา พ.ร.ก.ฉุกเฉินฯ เป็นเงิน 30,000 บาท ส่วนโทษปรับที่ต่ำที่สุดคือ 2,000 บาท

คดีที่ยังไม่สิ้นสุด กับปัญหาการเมืองที่ยังคงอยู่ต่อไป

ตลอดปีที่ผ่านมา ในแต่ละเดือนมีนัดหมายการสืบพยานและนัดฟังคำพิพากษาคดีจากการชุมนุมทางการเมืองหลายสิบคดีอย่างต่อเนื่อง สร้างภาระให้กับทั้งผู้ถูกดำเนินคดีและบุคลากรในกระบวนการยุติธรรมที่ต้องใช้เวลา ค่าใช้จ่าย มันสมอง เรี่ยวแรง หรือจิตใจ ไปกับคดีลักษณะเหล่านี้ และยังไม่รู้ว่าจะสิ้นสุดลงทั้งหมดเมื่อใด ยิ่งคดีต้องต่อสู้ยืดเยื้อไปในศาลชั้นต่าง ๆ ก็ยิ่งใช้ต้นทุนมากขึ้น

ทั้งที่ถูกกล่าวอ้างว่าเป็นไปตาม “กระบวนการทางกฎหมาย” แต่คดีเหล่านี้ในปัจจุบันดูเหมือนไม่ได้เป็น “ประโยชน์ต่อสาธารณะ” เมื่อสถานการณ์การแพร่ระบาดของโควิด-19 ก็สิ้นสุดไปแล้ว และการกระทำที่เกิดขึ้นก็ไม่ใช่คดีอาญาโดยแท้

ประชาชนที่ถูกดำเนินคดีก็เพียงออกมาเรียกร้องต่อรัฐบาล ต่อปัญหาการจัดการบ้านเมืองในช่วงดังกล่าว หลายคนระมัดระวังเรื่องการป้องกันโรคแล้ว หรือออกแบบกิจกรรมที่พยายามลดความเสี่ยง ไม่ว่าในสถานการณ์แบบไหน ผู้คนก็ยังต้องการพื้นที่ในการแสดงออก แม้ในสถานการณ์ที่ถูกอ้างว่า “ฉุกเฉิน” การปิดกั้นอย่างสิ้นเชิงและไล่ดำเนินคดีจำนวนมากแบบที่เป็นอยู่ รั้งแต่จะเป็นการสร้างเงื่อนไขของความขัดแย้งทางการเมืองต่อไป