“ธงชัย” ปาฐกถา 10 ปี รัฐประหาร 10 ปี ศูนย์ทนายฯ ชี้รัฐอนุรักษ์นิยมไทย สร้าง “อภิสิทธิ์ทางกฎหมาย” กดปราบประชาชน

Admin28 ข่าวสาร, เรื่องเด่น

ธงชัย ปาฐกถา 10 ปีรัฐประหาร 10 ปีศูนย์ทนายฯ ชี้รัฐไทย สถาปนา “นิติรัฐอภิสิทธิ์ และราชนิติธรรม” ระบุ รัฐสร้างระบบกฎหมาย ขัดหลักสากล สร้างสภาวะ ‘กฎหมายพิเศษ’ กดปราบประชาชน  

ระหว่างวันที่ 21-26 พ.ค. 2567 ศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชนได้จัดแสดงงานนิทรรศการ “วิสามัญยุติธรรม” พร้อมกับกิจกรรมที่น่าสนใจอีกหลายอย่างต่อเนื่องตลอด 6 วัน ที่ชั้น 5 หอศิลปวัฒนธรรมแห่งกรุงเทพมหานคร

วันที่ 26 พ.ค. วันสุดท้ายของการจัดแสดงงานนิทรรศการ ได้มีปาฐกถานำโดย ศาสตราจารย์กิตติคุณ ดร.ธงชัย วินิจจะกูล ในหัวข้อ “นิติรัฐอภิสิทธิ์ และราชนิติธรรม ทำงานอย่างไรในระบบกฎหมายไทย” มีเนื้อหาดังต่อไปนี้

ปาฐกถาในห้อข้อ “ราชนิติธรรมของนิติรัฐอภิสิทธิ์ ทำงานอย่างไรในระบบกฎหมายไทย” โดย ธงชัย วินิจจะกูล 

ในงานวันนี้ ธงชัยได้กล่าวปาฐกถานาน 1 ชั่วโมง ตั้งแต่ 13.20 – 14.30 น. โดยได้เริ่มต้นจากการวิจารณ์การจัดงาน Policy Fest ครั้งที่ 1 ของพรรคก้าวไกล เมื่อวันที่ 19 พ.ค. 2567 ที่ผ่านมาว่า พบปัญหาใหญ่ ๆ 6 ด้าน ซึ่งไม่มีระบบกฎหมายและกระบวนการยุติธรรมรวมอยู่ด้วย

ธงชัยตั้งข้อสังเกตว่า พรรคก้าวไกลพูดถึงกฎหมาย ในแง่การเป็นเครื่องมือเพื่อผลักดันนโยบายสาธารณะ มีการพูดถึงการใช้กฎหมายที่ไม่เป็นธรรม มีการพูดถึงผู้คนเดือดร้อนจากความอยุติธรรมของกฎหมาย แต่จัดปัญหาเหล่านี้ว่าเป็นส่วนหนึ่งของ “เผด็จการ” ไม่ใช่ปัญหาเชิงระบบของกระบวนการยุติธรรมอย่างที่พูดถึงปัญหาทางเศรษฐกิจ หรือปัญหาการศึกษา หรือปัญหาการเมืองในเชิงโครงสร้าง ดังนั้น จึงไม่มีการพูดถึงว่าจะแก้ปัญหาเชิงระบบของกระบวนการยุติธรรมอะไรบ้าง และจะต้องแก้ไขอย่างไร

“ดูเหมือนผู้คนในสังคมไทยยังไม่ตระหนักพอว่าประชาธิปไตยเป็นไปไม่ได้เลยหากกระบวนการยุติธรรมยังร่อแร่” ธงชัยกล่าว

ธงชัยบอกอีกว่า เป็นปัญหาทำนองเดียวกันกับที่ผู้คนทั่วไปเข้าใจกันว่า ความอยุติธรรมในสังคมไทยเกิดจากการใช้กฎหมายผิด ๆ เป็นปัญหาที่ตัวบุคคล แต่ตัวกฎหมายและระบบไม่ใช่ปัญหา โดยส่วนมากแล้วคนจะกล่าวโทษ 2 สาเหตุ คือ หนึ่ง บุคลากรที่ยังไม่ได้คุณภาพหรือไม่เที่ยงธรรม เพราะเงิน หรืออำนาจ หรือเพราะความกลัว และ สอง ภาคการเมืองที่มากำหนด บีบบังคับ หรือ “ได้ใบสั่ง”

ธงชัยเห็นว่า แท้จริงแล้วระบบกระบวนการยุติธรรมเป็นปัญหาเชิงระบบ เพราะมีรากฐานทางความคิดและรากฐานทางนิติศาสตร์ที่ผิดปกติ การบังคับใช้ และพฤติกรรมของคนเป็นผลผลิตของระบบที่บิดเบี้ยวตั้งแต่รากฐาน การเมืองที่สามารถเป็นใบสั่งต่อคดีความได้เป็นเพียงแค่ปัญหาส่วนยอดของภูเขาน้ำแข็งที่โผล่ขึ้นมาให้พวกเราเห็น ในขณะที่ระบบกระบวนการยุติธรรมของไทยที่ผิดปกติกลับซ่อนตัว พ้นการจับจ้องของสาธารณชน การยกเครื่องระบบกระบวนการยุติธรรมจึงอาจจะยากลำบากกว่าและนานกว่าการพัฒนาสถาบันทางการเมืองเสียอีก

ธงชัยย้ำว่าปัญหาความบิดเบี้ยวของกระบวนการยุติธรรมเกิดจากการลงรากฐานที่ ‘ผิดพลาด’ มาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 5 ซึ่งการแก้ไขนั้นจะต้องรื้อลงไปจนถึงรากที่หยั่งลึกเท่านั้น ไม่สามารถแก้ได้เพียงองค์ประกอบเล็กน้อยทั่วไป

ใจความสำคัญตอนหนึ่ง ธงชัยกล่าวว่า “ประเด็นใหญ่ที่จะเสนอในวันนี้ หากกล่าวโดยสรุป คือ ศูนย์ทนายฯ เกิดขึ้นและกำลังต่อสู้กับ ‘ความถดถอย’ ที่มีลักษณะเฉพาะในประวัติศาสตร์ระบบกฎหมายไทย ไม่ใช่เพราะความอ่อนแอไร้ความสามารถของผู้บังคับใช้กฎหมาย ไม่ใช่เพราะใบสั่ง (ถ้ามี) แต่เป็นเพราะการผนึกกำลังกันจนเข้มแข็งของนิติศาสตร์อำนาจนิยม 2 กระแสที่กำลังพยายามสถาปนานิติศาสตร์ ‘อปกติ’ ให้กลายเป็นปกติในสังคมไทย”

“ศูนย์ทนายฯ อาจไม่ตระหนักถึงความหนักหน่วงที่ตนกำลังเผชิญอยู่ แต่ก็ได้ยืนปักหลักสู้อย่างน่ายกย่อง และผมขอภาวนาว่าทุกคนจะยืนหยัดเข้มแข็งเช่นนั้นไปได้อีกนาน จนกว่าจะถึงงานเลี้ยงฉลองความสำเร็จดังที่อาจารย์สมชาย ปรีชาศิลปกุล ได้กล่าวถึงในวันเปิดงาน (21 พ.ค. 2567) เมื่อความยุติธรรมเข้าร่องเข้ารอยก็ไม่จำเป็นต้องมีศูนย์ทนายฯ อีกต่อไป”

จากนั้นธงชัยได้กล่าวต่อว่า ภายหลังการตัดสินของตุลาการรัฐธรรมนูญ (ตลก.รธน.) ในกรณียุบพรรคก้าวไกลเมื่อปี 2563 มีเสียงออกมาวิพากษ์วิจารณ์มากมายว่าเป็นคำตัดสินที่ละเมิดหลักกฎหมายหลายประเด็นด้วยกัน เหลือเชื่อว่าศาลทรงอำนาจสูงสุดของประเทศไม่เคารพหลักกฎหมายเสียเอง ผมก็รู้สึกเช่นนั้น แต่อีกใจหนึ่งกลับรู้สึกว่าเราไม่ประหลาดใจ นักสังเกตการณ์ทางการเมืองส่วนใหญ่ก็คาดการณ์ผลได้ ไม่ประหลาดใจแต่อย่างใด นี่หมายความว่าอย่างไรกัน 

ถ้าหากเราสังเกตคำตัดสินที่ผิดเพี้ยนจากหลักกฎหมายหรือผิดปกติ นับตั้งแต่ตุลาการภิวัตน์ที่มีควบคู่กับการรัฐประหารในปี 2549 เป็นต้นมา แรก ๆ ผู้สังเกตการณ์ทางการเมืองและนักกฎหมายโดยมากประหลาดใจและอธิบายถึงความผิดปกติไปต่าง ๆ นานา บ่อยครั้งเข้าก็เริ่มคาดการณ์ได้ถูกต้องขึ้น ประหลาดใจน้อยลงทุกที 

ความประหลาดใจหรือคาดการณ์เหล่านั้นเริ่มจากการยึดตามหลักกฎหมายที่ควรจะเป็น นานวันเข้าทุกคนทุกฝ่ายก็ตระหนักได้ว่าต้องไม่ใช้เหตุผลหลักการอย่างที่ควรจะเป็นเท่าไหร่นัก

โดยมากมักเห็นว่าเป็นการยืนยันว่าคำตัดสินของ ตลก.รธน. ถูกกำหนดโดยการเมือง ที่มักเรียกตามทฤษฎีสมคบคิดว่า “ใบสั่ง” แต่ธงชัยไม่ค่อยชอบการอธิบายแบบทฤษฎีสมคบคิดเท่าไรนัก ต้องมีคำอธิบายอย่างอื่นได้ ตัวระบบมีปัญหา และเอื้ออำนวยให้มีใบสั่งได้ โดยไม่จำเป็นต้องมีใบสั่งเป็นครั้ง ๆ ไป

ถ้าหากเราสังเกตให้ดีการละเมิดหลักกฎหมายหลายต่อหลายครั้งนั้น ดูเหมือนจะอิงกับหลักหรือความเป็นเหตุเป็นผลอีกชุดหนึ่งอย่างค่อนข้างคงเส้นคงวา คำตัดสินและเหตุผล รวมทั้งการออกคำสั่งที่ไม่มีคนลงนาม และดูเหมือนอ่อนปวกเปียกนั้น อาจยึดถือหลักกฎหมาย และความเป็นเหตุผลคนละชุดกับที่เราคาดหวัง นั่นคือยึดหลักนิติศาสตร์แบบไทย ๆ เป็นหลักเสียยิ่งกว่าหลักกฎหมายตามบรรทัดฐาน (Normative legal system) ที่ทั้งโลกใช้อยู่

ธงชัยกล่าวย้อนเมื่อครั้งได้ขึ้นกล่าวหัวข้อ “นิติรัฐอภิสิทธิ์และราชนิติธรรม ประวัติศาสตร์ภูมิปัญญาของ Rule by Law แบบไทย” ในงานปาฐกถาพิเศษ ป๋วย อึ๊งภากรณ์ ครั้งที่ 17 เมื่อวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2563 ว่า นิติศาสตร์แบบไทยเป็นนิติศาสตร์แบบ “ราชนิติธรรม” และ “นิติรัฐอภิสิทธิ์” แต่ในครั้งนั้นอาจจะมีผู้ ‘เข้าใจผิด’ ว่าผลิตคำขึ้นมาเพื่อกระทบเสียดสีระบบกฎหมายไทย ทั้ง ๆ ที่ธงชัยจริงจังกว่านั้นมาก กล่าวคือเขาเห็นว่านิติศาสตร์ 2 กระแสนี้ต่างหาก คือรากฐานของระบบกฎหมายไทย

อย่างไรก็ตาม ในครั้งนั้นได้อธิบายถึงการปฏิรูปกฎหมายสมัยใหม่สมัยรัชกาลที่ 5 เป็นหลัก แล้วกระโดดไปเสนอว่าปัจจุบันเป็นมรดกของการปฏิรูปฯ ดังกล่าว โดยที่ยังไม่สามารถอธิบายพัฒนาการจากจุดเริ่มจนถึงปัจจุบันได้ 

นอกจากนี้ ในครั้งนั้นธงชัยเสนอว่า “ราชนิติธรรม” และ “นิติรัฐอภิสิทธิ์” เป็นนิติศาสตร์ 2 กระแสที่ต่างกัน แต่ยังไม่สามารถอธิบายได้ว่า 2 กระแสสัมพันธ์กันอย่างไรในปัจจุบัน ยังคงเป็น 2 กระแสแยกจากกันหรือผนวกประสานกันอย่างไร

“วันนี้ขอย้ำว่า “ราชนิติธรรม” ของไทยในปัจจุบันเป็นนิติศาสตร์แบบหนึ่งของ “นิติรัฐอภิสิทธิ์”

ธงชัยทิ้งท้ายในประเด็นแรกนี้ว่า ประการสำคัญที่อยากให้ทุกคนตระหนักในวันนี้ คือ ธงชัยคิดว่ากำลังมีความพยายามอย่างแข็งขันที่จะเปลี่ยนระบบกฎหมายของไทย ทำให้ราชนิติธรรมลงหลักปักฐานตั้งมั่นอย่างมั่นคง ทั้ง ๆ ที่ขัดกับหลักกฎหมายตามบรรทัดฐานในหลายลักษณะ คำตัดสินของตุลาการศาลรัฐธรรมนูญเป็นก้าวสำคัญของความพยายามสถาปนานิติศาสตร์ที่ผิดปกติดังกล่าว 

“กล่าวคือ ไม่ใช่ความบังเอิญ แต่เป็นความตั้งใจที่จะสถาปนากฎหมายคนละแบบที่โลกกำลังยึดถือใช้” ธงชัยกล่าว

สาแหรก (Genealogy) ของราชนิติธรรมและนิติรัฐอภิสิทธิ์ของไทย

ธงชัยได้กล่าวต่อในประเด็นที่ 2 นี้ว่า รากฐานของระบบกฎหมายไทยปัจจุบันมาจากการปฏิรูปกฎหมายสมัยใหม่ภายใต้รัฐสมบูรณาญาสิทธิราชย์สมัยรัชการที่ 5 มีลักษณะเป็นระบบกฎหมายแบบ (หลัง) อาณานิคม ซึ่งผสมผสานระหว่าง 2 อย่าง ได้แก่ 

หนึ่ง นิติศาสตร์และธรรมเนียมกฎหมายก่อนสมัยใหม่ ซึ่งสำคัญที่สุดคือหลักที่ถือว่า ‘พระมหากษัตริย์’ เป็นต้นธารของกฎหมายและความยุติธรรมทั้งหมด

สอง ระบบกฎหมายสมัยใหม่ ซึ่งเน้นความมีระบบระเบียบเป็นมาตรฐานเดียวกัน (Rationalization)

แต่ในการปฏิรูปฯ ครั้งนั้นเป็นต้นมา สยามไม่ได้รับเอาหลักการที่เป็นหัวใจของระบบกฎหมายตามบรรทัดฐานสากลมาด้วย นั่นคือ “การปกป้องสิทธิและทรัพย์สินของพลเมืองให้ปลอดพ้นจากการคุกคามของอำนาจรัฐ” ในร่างกฎหมายลักษณะอาญา ร.ศ.127 (พ.ศ. 2451) ซึ่งเป็นกฎหมายสมัยใหม่ฉบับแรกของไทย (และคงทนถาวรราวกับเป็นรัฐธรรมนูญแบบไทย) นั้น ได้ระบุไว้ในเชิงอรรถอย่างชัดเจนว่ากฎหมายฉบับนี้ไม่ได้กล่าวถึงสิทธิของพลเมือง เพราะไม่เคยมีความคิดข้อนี้อยู่ในสังคมไทย

“กฎหมายสมัยใหม่ของสยามจึงไม่มีหัวใจของระบบกฎหมายตามบรรทัดฐานมาตั้งแต่ต้น”

ผลออกมาจึงมิใช่ระบบกฎหมายตามมาตรฐานสากล แต่เป็นการผสมผสานหลักการและธรรมเนียมหลายอย่างจากจารีตกฎหมายแต่เดิมที่ปรับแปรให้ไปกันได้กับความเป็นระบบระเบียบเป็นมาตรฐานเดียวกันของกฎหมายสมัยใหม่แค่นั้นเอง

รากฐานของนิติศาสตร์และระบบกฎหมายไทยดังกล่าวมีคุณสมบัติ 2 ด้านประกอบกัน คือ

หนึ่ง ด้านที่ให้อภิสิทธิ์แก่รัฐ ค้ำจุนความมั่นคงของรัฐเป็นจุดหมายสูงสุด ไม่มีสิทธิของปัจเจกชน เสรีภาพของประชาชนที่กฎหมายมุ่งปกป้องรักษาไว้ไม่ให้รัฐละเมิด ซึ่งไม่มีในกฎหมายไทย ธงชัยเรียกสิ่งนี้ว่า ‘นิติรัฐอภิสิทธิ์’

สอง ด้านที่ยึดโยงกับสถาบันพระมหากษัตริย์ ธงชัยเรียกด้านนี้ว่า ‘ราชนิติธรรม’

สองด้านนี้อยู่ควบคู่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกันในยุคสมบูรณาญาสิทธิราชย์ แต่ในยุคเปลี่ยนแปลงการปกครองยกเลิกสมบูรณาญาสิทธิราชย์ไปแล้วนั้น ความขัดแย้งระหว่างทหารกับวัง (ธงชัยไม่ได้ระบุถึงบุคคลใดหนึ่ง แต่พูดในฐานะพลังทางการเมือง) ทำให้สองด้านนี้หันออกห่างจากกัน ถึงขนาดต่อสู้กันต่อมาหลายทศวรรษ รัฐทหารเลือกสืบทอดนิติรัฐอภิสิทธิ์ แต่ไม่เอาราชนิติธรรมมาด้วย ผู้ที่ต่อต้านเผด็จการทหาร โดยเฉพาะอย่างยิ่งในคณะนิติศาสตร์ ม.ธรรมศาสตร์ จึงโจมตี “สำนักกฎหมายบ้านเมือง” ว่าเป็นนิติศาสตร์ที่หนุนเผด็จการทหาร และเรียกร้องให้นิติศาสตร์ของไทยสนับสนุน “สำนักกฎหมายธรรมชาติ” ที่ให้ความสำคัญแก่ความคิดหลักการและธรรมเนียมทางกฎหมายแต่เก่าก่อน ทว่าแนวคิดนี้กลับช่วยฟื้นพลังของ ‘ราชนิติธรรม’ ขึ้นมาอีกครั้ง

นิติศาสตร์ทั้ง 2 แบบในประวัติศาสตร์แนวคิดทางกฎหมายของไทยจึงไม่ใช่นิติศาสตร์มาตรฐานหรือแบบฉบับด้วยกันทั้งคู่ ทั้งสองเป็นมรดกของสมบูรณาญาสิทธิราชย์ เป็นอนุรักษนิยมทั้งคู่ เป็นอำนาจนิยมทั้งคู่

ทั้งสองกระแสต่อสู้กันบ้าง ค่อย ๆ กลับมาประสานกันอีกบ้างในระยะที่มีการฟื้นฟูอำนาจของสถาบันกษัตริย์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในระยะที่มีระบอบทหารผู้จงรักภักดี จนในที่สุดเมื่อ “ระบอบประชาธิปไตยที่มีพระมหากษัตริย์เป็นประมุข” (Democracy with the King as the Head of the State ย่อว่า DKHS) ถูกสถาปนาอย่างมั่นคงในความเป็นจริง โดยวังครองอำนาจนำ และ “ทหารพระราชา” ครองกองทัพได้อย่างเบ็ดเสร็จ ในบริบทเช่นนี้เองที่นิติศาสตร์สองกระแสที่มีรากฐานร่วมกันและเคยแยกกันเดินจึงกลับมาประสานกันสนิทอีกครั้ง และเผยตัวปรากฏตัวให้เห็นได้ชัดเมื่อรู้สึกถูกคุกคามนับจาก “ตุลาการภิวัตน์” ในปี 2549 เป็นต้นมา เป็นปรากฏการณ์ที่นิติศาสตร์สองกระแสประสานกันได้สนิท 

การประสานกันในครั้งนี้ที่เราเห็นได้นับจากปี พ.ศ. 2549 นั้น เป็น “ราชนิติธรรม” ซึ่งเป็นนิติศาสตร์แบบหนึ่งที่ค้ำจุน “นิติรัฐอภิสิทธิ์” แบบ DKHS

ทวิลักษณ์ของระบบกฎหมายของนิติรัฐอภิสิทธิ์

ในเมื่อราชนิติธรรมเป็นชนิดหนึ่งของนิติรัฐอภิสิทธิ์ ในที่นี้ธงชัยได้เริ่มจากอธิบายแบบแผนโดยทั่วไปของนิติรัฐอภิสิทธิ์ (Prerogative State) ว่าทำงานอย่างไร แต่นิติรัฐอภิสิทธิ์เป็นคำที่ครอบคลุมระบบกฎหมายที่มีลักษณะแตกต่างกันพอควร สุดโต่งไปข้างหนึ่ง คือ ระบอบกฎหมายนาซีสมัยสงครามโลก ในขณะที่เราสามารถเรียกระบบกฎหมายในประเทศสิงคโปร์ในปัจจุบันว่าเป็น Prerogative State แบบหนึ่ง แบบแผนที่จะกล่าวถึงจึงเน้นเฉพาะลักษณะร่วม และความแตกต่างระหว่างระบบต่าง ๆ ไว้ก่อน

โดยพื้นฐาน นิติรัฐอภิสิทธิ์จะต้องให้รัฐนั้นมีระบบกฎหมาย 2 ชนิดดำรงอยู่ด้วยกัน Frankel ผู้อธิบายเรื่องนี้เป็นคนแรกจึงกล่าวว่าทำให้เกิดภาวะ “ทวินิติรัฐ” (Dual State) ในรัฐเดียวกันได้แก่ :

หนึ่ง นิติรัฐตามบรรทัดฐาน (Normative Legal State) ระบบศาลและระบบบริหารราชการตามมาตรฐานปกติ ไม่ว่าจะด้อยพัฒนาหรือพัฒนามากน้อยกว่ากัน หรือด้อยประสิทธิภาพกว่ากันก็ตาม  

สอง นิติรัฐที่ให้อำนาจเกินปกติแก่รัฐ กล่าวคือ รัฐมีอำนาจแบบภาวะฉุกเฉิน (Emergency Powers) ซึ่งถือเป็น “สภาวะยกเว้น” ทางกฎหมาย (State of Exception) เพราะต้องงดเว้นการบังคับใช้กฎหมายตามภาวะปกติ แล้วยอมให้รัฐใช้อำนาจพิเศษได้ อำนาจในสภาวะฉุกเฉินส่วนมากเป็นอำนาจที่ละเมิดหลักการ และกระบวนการตามกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญานั่นเอง

กล่าวอย่างเป็นรูปธรรมหมายถึงอำนาจพิเศษในการจับกุมคุมขัง การสอบสวน การริบยึดทรัพย์ของบุคคล การควบคุมจำกัดพื้นที่ของคนและสิ่งของ ฯลฯ อำนาจพิเศษเหล่านี้มักจะกลับหัวกลับหางกับหลักการที่ถือว่าเป็นผู้บริสุทธิ์ไว้ก่อน สิทธิการประกันตัว สิทธิการสงวนคำให้การ การสารภาพโดยสมัครใจ ฯลฯ อำนาจพิเศษมักนำไปสู่การซ้อมทรมานและความรุนแรงสารพัดต่อผู้ต้องสงสัยว่าเป็นภัยต่อความมั่นคงของชาติ

ธงชัยเน้นย้ำว่า อำนาจพิเศษถึงขนาดงดใช้ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญาก็ได้นี่แหละที่นับว่าเป็น ‘อภิสิทธิ์ทางกฎหมาย’

รัฐที่มีกฎหมาย 2 ระบบอยู่ด้วยกันเช่นนี้เองที่จึงถือว่าเป็น รัฐอภิสิทธิ์ (Prerogative State)

แต่การได้อภิสิทธิ์ลอยนวลพ้นผิด หมายถึง กฎหมายปกติเอาผิดไม่ได้ ถือว่าเป็น “มหาอภิสิทธิ์ทางกฎหมาย” รัฐอภิสิทธิ์โดยทั่วไปก็ไม่ยอมให้เกิดขึ้น ซ้ำมักถือว่ายิ่งได้อำนาจพิเศษก็ต้องรับผิดชอบหนักขึ้น หากมีการใช้อำนาจพิเศษในทางที่ผิดจึงต้องรับโทษหนักเป็นพิเศษไปด้วย แต่รัฐไทยได้อภิสิทธิ์ลอยนวลพ้นผิดด้วยกฎหมายและมาตรการต่าง ๆ เป็นประจำ

ราชนิติธรรม

ธงชัยกล่าวต่อในประเด็นย่อยที่ 4 เรื่อง “ราชนิติธรรม” ว่า รัฐอภิสิทธิ์ของไทยในปัจจุบันแตกต่างกับที่อื่นส่วนมากตรงที่ว่า ชนชั้นผู้มีอำนาจและเครือข่ายอภิสิทธิ์ชนที่ครองอำนาจนั้น ไม่ใช่เพียง “กลุ่มทหาร” หรือ “จอมเผด็จการ” เท่านั้น แต่ท่ามกลางการต่อสู้นับแต่ 2475 เป็นต้นมา ระหว่างพลังของทหาร ฝ่ายกษัตริย์นิยม และประชาชนที่ต้องการประชาธิปไตยนั้น ลงเอยด้วยชัยชนะของฝ่ายกษัตริย์นิยมซึ่งครองอำนาจนำ นับตั้งแต่กลางทศวรรษ 1990 เป็นต้นมา แม้กระทั่งทหารก็สยบลงเป็นทหารพระราชา

ชนชั้นอำนาจทั้งสองพลังดังกล่าวยิ่งผนึกกำลังเข้าด้วยกันอย่างเหนียวแน่นเมื่อถูกพลังประชาธิปไตยแบบบ้านใหญ่ท้าทายอำนาจของรัฐราชการซึ่งเป็นรัฐของทหาร บวกวังเมื่อกลางทศวรรษ 2000 เป็นต้นมา การรัฐประหารปี 2549 และ 2557 รวมทั้งการเปลี่ยนรัชกาลทำให้การผนึกกำลังนี้เข้มแข็งยิ่งขึ้นอีก

นี่เป็นบริบทพื้นฐานที่ทำให้ขบวนการเยาวชนปี 2563 แตกต่างอย่างสิ้นเชิงกับขบวนการเยาวชนเมื่อปี 2516 จนถึงปี 2519 และแตกต่างจากขบวนการประชาชนในช่วงเวลาอื่น ๆ ซึ่งการผนึกกำลังเช่นนี้ยังไม่เกิดขึ้น

การผนึกกำลังของสองพลังชนชั้นอำนาจมีมากขนาดไหน ดูได้จากความเข้มแข็งของ DKHS ถึงขนาดที่ไม่กี่ปีมานี้มีผู้บังอาจเสนอว่าสาระที่แท้จริงของ DKHS ที่ประเทศไทยควรจะไปให้ถึง คือเป็น “ราชาธิปไตยที่มีรัฐธรรมนูญ” หมายถึง ระบอบการปกครองก่อน พ.ศ. 2475 ที่พระมหากษัตริย์จะให้มีรัฐธรรมนูญอยู่แล้ว ให้มีคณะรัฐบาลเป็นผู้บริหารราชการแผ่นดินด้วย แต่อำนาจสูงสุดเหนือรัฐบาลและเหนือรัฐธรรมนูญยังอยู่ที่ “กษัตริย์” ในทางอุดมการณ์ก็มีทั้งการผลิตความรู้เพื่อสนับสนุนระบอบราชาธิปไตยที่มีรัฐธรรมนูญมากขึ้นกว่าช่วงใด ๆ นับแต่ พ.ศ. 2475 เป็นต้นมา นี่คือสภาวะการเมืองปัจจุบัน

กล่าวอีกอย่างได้ว่ามีความพยายามทำให้ DKHS เป็น “เสมือนสมบูรณาญาสิทธิราชย์” หรือ “กึ่งสมบูรณาญาสิราชย์” นั่นเอง

นี่เป็นบริบทพื้นฐาน และเป็นเงื่อนไขให้ผลักดันให้นิติศาสตร์แบบอำนาจนิยมสองกระแสของไทยกลับมาประสานกันอีกครั้งหนึ่ง หลังจากแยกทางกันต่อสู้กันอยู่พักใหญ่ นี่เป็นบริบทพื้นฐานและเป็นปัจจัยที่ทำให้นิติรัฐอภิสิทธิ์ของไทยในปัจจุบันนั้นเป็นแบบ “ราชนิติธรรม”

ธงชัยระบุว่า ไม่กี่ทศวรรษที่ผ่านมา มีการผลิตทฤษฎีหรือหลักของนิติศาสตร์แบบราชนิติธรรมขึ้นมาอย่างเป็นระบบระเบียบ เพื่ออธิบายว่า

หนึ่ง นิติศาสตร์ของไทยมีที่มาแท้จริงมาจากหลักกฎหมายแต่โบราณที่ถือว่าพระมหากษัตริย์ต้นทางหรือเป็นอำนาจสถาปนาของระบบกฎหมายทั้งหมด และเป็นต้นธารของความยุติธรรมด้วย เพราะพระมหากษัตริย์ของไทยเปี่ยมด้วยคุณธรรม ดำรงตนอยู่ในกรอบทศพิธราชธรรมเสมอ และใส่ใจทุกข์สุขของราษฎรเสมอมา

สอง อำนาจอธิปไตยเป็นของพระมหากษัตริย์เช่นที่เคยเป็นมาตลอด เพียงแต่พระองค์พระราชทานให้ประชาชนได้ทดลองประชาธิปไตย ยามใดที่ล้มเหลว อำนาจอธิปไตยนั้นก็ถูกส่งกลับคืนไปยังพระมหากษัตริย์ ก่อนที่พระองค์จะพระราชทานให้ประชาชนพยายามทดลองประชาธิปไตยกันใหม่อีกครั้งหนึ่ง การเปลี่ยนแปลงการปกครองเมื่อ 2475 ก็มิได้มีผลเปลี่ยนความจริงข้อนี้

สาม รัฐธรรมนูญที่แท้จริงจึงไม่ใช่รัฐธรรมนูญ “กระดาษ” ที่สร้างกันขึ้นมา แต่คือ “สถาบันหลัก” ซึ่งดำรงอยู่อย่างมั่นคงถาวรมานานหลายร้อยปีในสังคมไทย เป็นรัฐธรรมนูญที่ไม่ได้อยู่ในรูปกฎหมายตัวเขียนบนแผ่นกระดาษ แต่คือ “สถาบันพระมหากษัตริย์” นั่นเอง

นิติรัฐอภิสิทธิ์และราชนิติธรรมอาศัยความชอบธรรมจากแหล่งไหน?

ธงชัยกล่าวว่า นิติรัฐอภิสิทธิ์และราชนิติธรรมอาศัยความชอบธรรมมีที่มา ดังนี้ 

หนึ่ง นิติรัฐอภิสิทธิ์ทุกประเภททุกแห่งถือว่าความมั่นคงของรัฐเป็นเป้าหมายสูงสุดของกฎหมาย ดังนั้น ภัยคุกคามความมั่นคงจึงเป็นเหตุผลของรัฐที่อนุญาตให้รัฐใช้อำนาจพิเศษเกินกว่ากฎหมายปกติได้ อนุญาตให้มีการงด หรือระงับใช้กฎหมายปกติได้ การต่อสู้กับนิติรัฐอภิสิทธิ์ทุกประเภทในโลก จึงหมายถึงการต่อสู้กับนิยาม “ความมั่นคงคืออะไร?” ที่จะต้องไม่ให้ละเมิดสิทธิเสรีภาพของประชาชนและของปัจเจกชน

การต่อสู้กับระบบกฎหมายที่อยุติธรรม จึงไม่ใช่การต่อสู้ในทางคดีหรือในปริมณฑลของกฎหมายเท่านั้น เพราะรากของกฎหมายที่อยุติธรรมมักเป็นอย่างอื่น

สำหรับในประเทศไทย คงไม่ต้องกล่าวถึงกันอีกแล้วว่าความมั่นคงกลายเป็นเหตุผลครอบจักรวาลขนาดไหน ทั้งเพื่อให้กองทัพแสวงหาผลประโยชน์ทางธุรกิจได้มากมายและเพื่อทำร้ายผู้คนมากมาย

ธงชัย ตั้งคำถามว่า มีประเทศไหนบ้างที่อนุญาตให้กองทัพครอบครองคลื่นวิทยุและโทรทัศน์ได้ต่อเนื่องกันกว่า 70 ปีแล้วด้วยเหตุผลความมั่นคง กองทัพสามารถนำไปแสวงหาผลประโยชน์ทางธุรกิจได้มากมายมาแจกจ่ายกันนานกว่าชั่วอายุคน กองทัพยังมีธุรกิจที่อาศัยภาษีประชาชนดำเนินการ แต่เก็บประโยชน์เข้ากองทัพหรือผู้นำกองทัพเอง เช่น มีที่ดินมหาศาลในครอบครอง ซึ่งได้มาด้วยภาษีประชาชน แต่ยามรัฐบาลจากการเลือกตั้งต้องการใช้ที่ดินเหล่านั้น กลับต้องขอหรือซื้อคืน (ด้วยภาษีประชาชนอีกครั้ง) และแถมด้วยการขอบคุณอีกยกใหญ่ (นี่เป็นความสัมพันธ์แบบมาเฟียชัด ๆ) ความมั่นคงยังเป็นเหตุผลสำหรับการทำลาย ตัวอย่างมีให้เห็นมากมาย ทั้งการปราบปราม อุ้มหาย ขับไล่ผู้คนออกจากที่ทำกิน ฯลฯ 

ความมั่นคงเป็นเหตุผลให้สามารถโกหกต่อประชาชนจนนำไปสู่อาชญากรรมของรัฐก็ได้ เช่น กรณีผังล้มเจ้า และที่น่าเศร้าที่สุดคือเป็นเหตุผลให้เอากฎหมายที่ให้อำนาจพิเศษแก่รัฐอย่างมหาศาลหลายฉบับเข้าด้วยกันใช้บังคับในสามจังหวัดชายแดนใต้ตลอดเวลา 20 ปีเต็ม รัฐบาลจากการเลือกตั้งก็ยังต่ออายุให้อำนาจพิเศษนั้นไปอีกเรื่อยๆ ประชาชนที่ทุกคนที่เกิดในเขตนั้นใน 20 ปีที่ผ่านมาไม่รู้จัก “ภาวะปกติ” ของกฎหมายที่เขามีสิทธิ เพราะสภาวะยกเว้นที่พรากเอาสิทธิของเขาไป กลายเป็นภาวะปกตินับแต่เขาลืมตาดูโลก ทำให้ประชาชนในสามจังหวัดชายแดนใต้เป็นพลเมืองไทย “ชั้นสอง” ทั้งหมดนี้เกิดขึ้นในนามของความมั่นคง

สอง นิติรัฐอภิสิทธิ์แบบเฉพาะของประเทศต่าง ๆ ไม่ว่าแบบใด จะต้องอ้างอิงประวัติศาสตร์ของประเทศนั้น ๆ ทั้งสิ้น เช่น ที่สิงคโปร์อ้างถึงประวัติศาสตร์ที่เคยถูกมาเลเซียสลัดทิ้งจนประเทศเกือบเอาตัวไม่รอด ประเทศที่เป็นเกาะเล็ก ๆ จึงอยู่กับความไม่มั่นคงตลอดเวลา จึงต้องให้อำนาจพิเศษแก่รัฐในการจัดการหากมีเหตุที่อาจนำไปสู่ภัยคุกคามเช่นนั้น

สาม สำหรับราชนิติธรรมของไทยนั้นได้อาศัยเหตุผลหรือความชอบธรรมที่อิงกับประวัติศาสตร์ของไทยที่ไม่เหมือนใครในโลกเช่นกัน สังเกตไหมว่าคำตัดสินคดี 112 จำนวนมากที่มักให้เหตุผลเพียงสั้น ๆ ว่า พระมหากษัตริย์มีความสำคัญอย่างไรและการกระทำของจำเลยกระทบกระเทือนจิตใจของคนไทยทั้งชาติอย่างไร และคำตัดสินของศาลรัฐธรรมนูญในกรณีพรรคก้าวไกลล่าสุดก็ได้กล่าวถึงข้อความทำนองเดียวกันเพียงสั้น ๆ ประโยคเดียว 

ข้อความสั้น ๆ เหล่านี้อิงอยู่กับประวัติศาสตร์ราชาชาตินิยมแบบตื้นเขิน แต่กอดไว้แน่นเป็นคัมภีร์ ราวกับว่าประวัติศาสตร์เป็นความรู้ตายตัวและไม่มีความรู้ประวัติศาสตร์ที่ตีความเป็นอย่างอื่นได้ดำรงอยู่เลยในโลกนี้ ตุลาการจึงสามารถกล่าวประโยคสั้น ๆ ดังกล่าวได้โดยไม่จำเป็นต้องสาธยายอีกต่อไปว่าทำไมจึงเลือกใช้เหตุผลนั้นเป็นความจริงมารองรับคำตัดสิน กลายเป็นความจริงที่ไม่จำเป็นต้องพิสูจน์อีกต่อไปแล้ว

ทฤษฎีและหลักการของราชนิติธรรมที่กล่าวถึงในข้อก่อนอิงอยู่กับประวัติศาสตร์การเมืองแบบราชานิยมอย่างตื้นเขินเช่นกัน ไม่มีเหตุผลจากแหล่งอื่นเลยมาประกอบ มีแต่ความเชื่อทางประวัติศาสตร์ที่ง่อนแง่นที่อำนาจทุกชนิดในสังคมไทยช่วยกันค้ำจุนไว้ให้กลายเป็นความจริง แล้วสถาปนาจนมั่นคงแข็งแรง จนกลายเป็นความจริงยิ่งกว่าความจริงใด ๆ ทั้งหมด

ความรู้ที่ดิ้นได้เพราะมีหลายด้านกลายเป็นสัจจะตายตัวที่ใช้ตัดสินชีวิตและอนาคตของผู้คนและครอบครัวได้ ความเชื่อผิด ๆ ทางประวัติศาสตร์ที่บรรดาผู้นิยมเจ้าอุปโลกน์กันขึ้นมาแล้วทำให้มันตายตัวเช่นนี้แหละเป็นเหตุให้เกิดคำกล่าวที่ว่า “ยิ่งจริงก็ยิ่งผิด” เพราะเป็นความจริงที่ผู้ถูกกล่าวหายกขึ้นมา ไปท้าทายมิจฉาทิฐิของตุลาการและของราชนิติธรรมได้ วิถีทางสู้คดีของ “อานนท์ นำภา” ด้วยความจริงอาจไม่ช่วยให้เขาชนะคดี แต่เป็นการตีเข้าไปที่หัวใจของราชนิติธรรมอย่างตรงที่สุด

ด้วยเหตุนี้เองการต่อสู้ที่เกี่ยวกับความรู้ประวัติศาสตร์โดยเฉพาะอย่างยิ่งประวัติศาสตร์ 2475 และการต่อสู้ในประเด็นที่เกี่ยวกับบทบาทของพระมหากษัตริย์กับการเมืองไทยไม่ว่ายุคสมัยไหน จึงเป็นเรื่อง “คอขาดบาดตาย” ในสังคมไทย เพราะความรู้ในประเด็นเหล่านั้นมิใช่เพียงแต่เพื่อการรู้จักคิดไตร่ตรองอีกต่อไป แต่หมายถึงรากฐานที่ทำให้นิติศาสตร์แบบราชนิติธรรมสามารถดำรงอยู่ได้หรือพังครืนลงมาก็เป็นได้นั่นเอง

การต่อสู้กับระบบกฎหมายที่อยุติธรรม จึงไม่ใช่การต่อสู้ในทางคดีหรือในปริมณฑลของกฎหมายเท่านั้น เพราะรากของกฎหมายที่อยุติธรรมมักเป็นอย่างอื่น

หลักปฏิบัติเพื่อให้ระบบกฎหมาย 2 ชนิดอยู่คู่กันไปได้

ประเด็นย่อยที่ 6 นี้ธงชัยกล่าวว่า การปกครองด้วย “สภาวะยกเว้นทางกฎหมาย” (Rule by Legal Exception : RbLE) ด้วยองค์ประกอบดังต่อไปนี้

หนึ่ง แยกแยะคดีที่มีนัยเกี่ยวกับภัยคุกคามต่อความมั่นคงหรือกระทบผลประโยชน์ของรัฐ ออกจากคดีอาญาสามัญระหว่างประชาชนด้วยกันเองที่ไม่มีนัยต่อความมั่นคง กรณีอย่างหลังให้ใช้กฎหมายตามบรรทัดฐาน กรณีอย่างแรกหรือสงสัยว่าอาจเป็นอย่างแรก ให้ถือเป็น “สภาวะยกเว้น” จากนั้นให้งดใช้กฎหมายตามบรรทัดฐานแล้วใช้กฎหมายที่ให้อำนาจพิเศษแก่รัฐแทน

ปัญหาใหญ่ คือ เส้นแบ่งระหว่างกรณีและคดี 2 ประเภทดังกล่าวมักคลุมเครือตามใจผู้มีอำนาจหรือตามแต่รัฐกำหนด อาจมีเพียงไม่กี่ประเทศ อย่างสิงคโปร์ที่เส้นแบ่งนี้ค่อนข้างชัดเจนและประกาศเปิดเผยจนประชาชนเข้าใจและคาดการณ์ได้ กำหนดพฤติกรรมของตนได้เพื่อไม่ให้พลาดเข้าไปอยู่ในแดนของอำนาจพิเศษ แต่ประเทศที่เป็นรัฐอภิสิทธิ์ส่วนใหญ่มักปล่อยให้เส้นแบ่งนี้คลุมเครือ แกว่งไปมาไม่คงเส้นคงวา บ่อยครั้งรับใช้การเมืองหรือประโยชน์ส่วนตัวของผู้ทรงอำนาจด้วยซ้ำ ทำให้ประชาชนคาดเดายากว่ากรณีใดหรือเมื่อไหร่รัฐจะเข้าแทรกแซงด้วยอำนาจพิเศษ จึงต้องอยู่อย่างระมัดระวังเป็นพิเศษ หรืออยู่กับความกลัวจนเป็นปกติ

สอง ให้ถือว่ารัฐมีสถานะหรือมีอำนาจเหนือนิติศาสตร์ตามบรรทัดฐานได้ เพราะความมั่นคงของรัฐมีความสำคัญสูงสุดที่กฎหมายต้องผดุงรักษาไว้ กฎหมาย คำสั่ง หรือคำตัดสินที่เกี่ยวกับความมั่นคงมีสถานะและความสำคัญที่สูงกว่ากฎหมายตามบรรทัดฐาน จึงครอบงำ กลบทับ ระงับ ลบล้าง อย่างหลังได้

สาม ในเมื่ออำนาจพิเศษมากับสภาวะยกเว้นทางกฎหมาย (State of Legal Exception) โดยปกติหมายถึงภาวะสงคราม หรือภาวะฉุกเฉินทั้งจากภัยธรรมชาติ และความขัดแย้งทางสังคม รัฐอภิสิทธิ์ที่อาการหนักอย่างประเทศไทย จึงต้องหาทางอ้างว่าเกิดสภาวะฉุกเฉินขึ้น ยิ่งเกิดบ่อย เกิดกว้างขวาง ก็ยิ่งใช้อำนาจพิเศษเหล่านั้นได้บ่อยและมากขึ้น หากเกิดจนเป็นปกติก็จะงดใช้กฎหมายปกติแล้วใช้กฎหมายที่ให้อำนาจพิเศษได้จนเป็นปกติ ไม่ใช่ยกเว้นอีกต่อไป เช่นที่เกิดกับสามจังหวัดชายแดนใต้ ถ้าไม่มีสภาวะยกเว้นหรือภัยคุกคาม ก็ต้องสร้างให้เกิดมีขึ้นมา หรือในกรณีที่รัฐต้องการลอยนวลพ้นผิดก็อ้างความมั่นคงเป็นเหตุผลเพื่อไม่ให้มีการสอบสวนหรือเพื่อปกปิดผลการสอบสวน หรือเพื่อปฏิเสธอย่างไม่แยแสว่ายังไง ๆ ก็ไม่มีความผิด 

ธงชัยยังได้ตัวอย่างถึงกรณีที่ราชทัณฑ์ปฏิเสธไม่ให้ไฟล์ภาพกล้องวงจรปิดการรักษากู้ชีพ “บุ้ง” เนติพร ก่อนเสียชีวิตที่โรงพยาบาลราชทัณฑ์ให้แก่ทนายความและญาติ โดยอ้างเหตุผลหนึ่งในเรื่องความมั่นคงอีกด้วย

สี่ ในกรณีของไทย กฎหมายให้อำนาจพิเศษมีหลายระดับ ได้แก่

ระดับที่ 1 ทุกประเทศมีเป็นปกติ ได้แก่ กฎอัยการศึก กฎหมายภาวะฉุกเฉิน ซึ่งตามหลักจะต้องให้สภารับรองโดยเร็วและใช้เพียงระยะสั้น ๆ ในพื้นที่จำกัด แต่ในประเทศไทยช่วงสงครามเย็นเคยมีการใช้กฎหมายครอบคลุมกว่าครึ่งประเทศยาวนานต่อเนื่องกันหลายสิบปี และในสามจังหวัดชายแดนใต้ก็อยู่ภายใต้กฎหมายนี้ตั้งแต่ปี 2547 จนปัจจุบัน ไม่ได้ฉุกเฉิน หรือชั่วคราวตามหลักที่ระบุไว้

ระดับที่ 2 มีการออกกฎหมายความมั่นคงในราชอาณาจักรไว้ให้อำนาจพิเศษโดยที่ไม่ต้องออกกฎอัยการศึกหรือประกาศภาวะฉุกเฉิน กฎหมายประเภทนี้ฉบับแรกคือ พ.ร.บ.การกระทำอันเป็นคอมมิวนิสต์ พ.ศ. 2495-2543 และฉบับปัจจุบันคือ พ.ร.บ.ความมั่นคงในราชอาณาจักร พ.ศ. 2551 โดยธงชัยได้ระบุว่า ในช่วง 8 ปีระหว่างการบังคับใช้ พ.ร.บ.ทั้งสองฉบับมีคำสั่งนายกรัฐมนตรีที่เทียบเคียงได้กับกฎหมายความมั่นคงฯ ฉบับหนึ่ง

ระดับที่ 3 การระบุภาวะยกเว้นไว้ในกฎหมายปกติสารพัดฉบับ เช่น ในกฎหมายการพิมพ์, ป่าไม้, ข้อมูลข่าวสารฯ, ความเป็นส่วนตัวฯ, จริยธรรมสื่อฯ, พ.ร.บ.คอมพิวเตอร์ฯ ฯลฯ ที่ให้รัฐมีอำนาจพิเศษงดใช้กฎหมายนั้น ๆ ได้หากเกิดกรณีที่ “เป็นภัยต่อความมั่นคง หรือก่อให้เกิดความไม่สงบเรียบร้อย หรือกระทบต่อศีลธรรมอันดีของประชาชน”

ที่ยิ่งกว่าทั้ง 3 ระดับที่กล่าวมา คือ ข้อยกเว้นทำนองเดียวกันที่อยู่ทั้งในรัฐธรรมนูญ ปี 2540 หมวดสิทธิเสรีภาพด้วย หมายความว่างดใช้รัฐธรรมนูญที่คุ้มครองสิทธิเสรีภาพได้ถ้าหากเกิดกรณีที่ “เป็นภัยต่อความมั่นคง”

ทั้งนี้ ยังมีกฎหมายอาญาภาค 2 หมวด 1 ที่บัญญัติความผิดต่อความมั่นคงแห่งราชอาณาจักรไว้ด้วย ซึ่งบังคับใช้อย่างต่อเนื่องมาตั้งแต่ปี 2451 นานกว่ากฎหมายฉบับใดของไทยและคงทน “แทบไม่มีการแก้ไข” ไม่เคยถูกฉีกทิ้งอย่างรัฐธรรมนูญ กฎหมายหมวดนี้ซึ่งรวมประมวลกฎหมายอาญา มาตรา 112 และ 116 ด้วยน่าจะเป็นกฎหมายสำหรับภาวะยกเว้นในยามปกติที่มีมาอย่างยาวนานมากที่สุดแล้ว

ธงชัยระบุว่า ดูเหมือนเราจะเข้าใจผิดกันเองว่าระบบกฎหมายไทยยึดตามหลักนิติธรรมตามแบบฉบับมาตรฐานที่ถือว่าการประกันตัวเป็นสิทธิขั้นพื้นฐาน ที่ถือว่าผู้ถูกกล่าวหานั้นบริสุทธิ์ก่อนจนกว่าจะพิสูจน์ว่ามีความผิด โดยภาระการพิสูจน์เป็นของผู้กล่าวหา ในความเป็นจริงนั้น กระบวนการยุติธรรมของไทยทั้งหมดรวมทั้งศาลในพระปรมาภิไธยของพระเจ้าอยู่หัวด้วย ล้วนเป็นส่วนหนึ่งของการปกครองด้วยสภาวะยกเว้นทางกฎหมาย หรือ (Rule by Legal Exception – RbLE) ของรัฐอภิสิทธิ์สยาม ซึ่งปกครองด้วยข้อยกเว้นทางกฎหมาย กล่าวคือ ให้ระงับหลักการที่กล่าวมาข้างต้นไว้ก่อนในกรณีผู้กล่าวหาขัดแย้งกับรัฐหรือเป็นอันตรายต่อรัฐ แล้วให้ใช้หลักปฏิบัติที่เป็นมรดกของจารีตกฎหมายแบบโบราณที่ถือว่ามีความผิดไว้ก่อนจนกว่าจะดำน้ำลุยไฟพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของตนได้ ระหว่างนั้นก็ไม่ให้ประกันตัวเพราะจารีตโบราณไม่รู้จัก “สิทธิการประกันตัว” หรือกล่าวให้ถูกต้องก็คือ ไม่รู้จัก “Rights” สักอย่างเดียว เพราะรัฐสามารถจำกัด เอาไปจากเรา หรือยกเลิก “สิทธิ” ของเราก็ได้ในกรณีที่ “เป็นภัยต่อความมั่นคง” หรือเพียงแค่ประเด็นสิทธิอย่างเดียวก็ทำให้นิติศาสตร์และระบบกฎหมายของไทยไม่เป็นไปตามนิติศาสตร์บรรทัดฐานแล้ว

ห้า กรณีที่ไม่ได้เกี่ยวข้องกับความมั่นคง หมายถึงความผิดทางอาญาระหว่างประชาชนด้วยกัน และการละเมิดทางแพ่งทั้งหลายก็ปล่อยให้กฎหมายและวิธีพิจารณาความตามปกติดำเนินไป แต่ทว่าสำหรับสังคมไทยนั้น ระบบกฎหมายในภาวะปกติของไทยนั้นหมายถึง กฎหมายที่อยู่ภายใต้ระบบอุปถัมภ์และเต็มไปด้วยการใช้อภิสิทธิ์สารพัดเช่นเดียวกับด้านอื่น ๆ ของสังคมวัฒนธรรมไทย มีทั้งที่มีเส้นสายกับผู้มีอำนาจและไม่มี ดังที่เราพบเป็นข่าวอยู่เป็นประจำว่าเส้นสายและเงินตราสามารถทำให้กฎหมายคด งอ หรือกระทั่งหายวับไม่มีการบังคับกับอภิสิทธิ์ชนก็ยังได้

นี่ไม่ใช่คุณสมบัติหนึ่งของรัฐอภิสิทธิ์ ซึ่งจำนวนมากที่มิได้อยู่ภายใต้วัฒนธรรม และความสัมพันธ์ทางสังคมแบบอุปถัมภ์อย่างหนาแน่นแข็งแกร่งเช่นในสังคมไทย แต่นี่เป็นความเป็นจริงหนึ่งของวัฒนธรรมกฎหมายของไทย ดังนั้นโดยปกติแล้ว บุคคลจึงมิได้เสมอภาคกันในทางกฎหมายแต่อย่างใด ข้อนี้ก็ทำให้ระบบกฎหมายของไทยไม่เป็นไปตามแบบฉบับบรรทัดฐานแต่อย่างใด

ในประเด็นนี้ ธงชัยได้แนะนำให้ผู้ฟังได้อ่านงานจากเว็บไซต์ 101.world ซึ่งเป็นซีรีส์ว่าด้วยปัญหากระบวนการยุติธรรมด้านต่าง ๆ ได้ดีมาก ซึ่งสะท้อนจารีตยุติธรรมแบบไทย ๆ และอีกหลายปัญหา 

ราชนิติธรรมใช้ปกครองประชาชนที่ขลาดและเขลา ไม่พร้อมเป็นเจ้าของอำนาจอธิปไตย

ธงชัยได้กล่าวว่า นิติรัฐอภิสิทธิ์ทุกชนิดรวมถึงราชนิติธรรมของไทยด้วย เป็น “นิติศาสตร์อปกติ” ที่อยู่บนพื้นฐานไม่ไว้ใจประชาชน เห็นว่ายังไม่มีคุณภาพพอที่จะเป็นบุคคลเสมอกันในทางกฎหมาย ในทางการเมืองก็ยังไม่พร้อมเป็นเจ้าของอำนาจอธิปไตย จำเป็นจะต้องมีรัฐ “ผู้รู้ดี” เป็นผู้นำทาง ความมั่นคงของรัฐดังกล่าวจึงจำเป็นเพื่อจะนำพาประชาชนทั้งหมดให้รุ่งเรืองไปด้วยกัน  ในกรณีของไทยปัจจุบันหมายถึงรัฐของชนชั้นนำผู้นิยมเจ้า

ความคิดทำนองนี้มีมาอย่างต่อเนื่องในสังคมไทยอย่างน้อยร้อยกว่าปีแล้ว และคงจะไม่หายไปไหนง่าย ๆ การรัฐประหารทั้งหลายก็เพราะไม่เชื่อว่าประชาชนสามารถทำให้ประชาธิปไตยเป็นชิ้นเป็นอันขึ้นมาได้ แม้กระทั่งการตั้งกฎเกณฑ์การเลือกตั้ง สว. ล่าสุด ก็สะท้อนว่า กกต. ไม่เชื่อว่าประชาชนมืวิจารณญาณเพียงพอที่จะเลือกผู้ที่เหมาะสมเข้าไปเป็น สว.ได้ ต้องจับมือเพื่อให้คัดตัวบรรจง ให้ขีดเส้นใต้หนึ่งเส้นหรือสองเส้น ตรงไหนบ้าง ห้ามหาเสียงเพราะไม่เชื่อว่าการหาเสียงจะเป็นช่องทางที่ประชาชนจะถูกหลอก ไม่เชื่อว่าประชาชนจะเรียนรู้จัดการกับข้อมูลข่าวสาร และตัดสินใจอย่างมีเหตุผลได้

การถกเถียงกันเกี่ยวกับความรู้ประวัติศาสตร์ก็เช่นกัน อนิเมชั่น 2475 ออกมาโฆษณาว่าเป็นความรู้ใหม่ นักวิชาการบางคนก็ออกมาป่าวร้องเช่นนั้น เพราะเขาเชื่อว่าประชาชนไม่รู้เรื่องไม่รู้ราว โง่พอที่จะจับไม่ได้ไล่ไม่ทันว่าชุดความรู้ในอนิเมชั่นนั้นเป็นความรู้เก่าคร่ำครึ ผลิตขึ้นในช่วงระยะที่เผด็จการครองอำนาจ และฝ่ายกษัตริย์นิยมกำลังฟื้นฟู จึงร่วมมือกันในการกลบฝังความรับรู้เกี่ยวกับ 2475 สนิทและให้ร้ายคณะราษฎร และปรีดี พนมยงค์ ราวกับเป็นอสุรกาย 

ชุดความรู้นั้นครอบงำความเข้าใจในสังคมไทยต่อ 2475 นานหลายทศวรรษนับจาก 2490 แต่ถูกตอบโต้วิพากษ์วิจารณ์อย่างหนักตั้งแต่ทศวรรษ 2520 ไปแล้ว การที่ใครจะสมาทานความรู้ชุดไหน ไม่ใช่ความผิด แต่อย่ามาหลอกว่าอันนี้เป็นความรู้ใหม่ที่ถูกปิดกั้นโดยพวกเชียร์คณะราษฎร ไม่ยอมให้เยาวชนรุ่นหลังได้เรียนรู้ อย่ามากล่าวหาว่าความรู้ที่ให้คุณค่าแก่คณะราษฎรและ 2475 นั้นได้ผูกขาดล้างสมองเยาวชน ราวกับชุดความรู้ในอนิเมชั่นนั้นเป็นเหยื่อถูกรังแกปิดปาก เพราะในความเป็นจริงหมุดคณะราษฎรและอนุสาวรีย์ที่เป็นโบราณสถานยังถูกยกทิ้งหายสาบสูญเพื่อต้องการปิดกั้นกลบฝังความรู้

ธงชัยอ้างถึง การกล่าวหาผลงานของ ‘ณัฐพล ใจจริง’ ก็ใช้วิธีที่สกปรก นั่นคือ ณัฐพลทำพลาดในวิทยานิพนธ์ แต่ในหนังสือซึ่งขายดีเป็นเทน้ำเทท่านั้นได้แก้ไขข้อผิดพลาดนั้นแล้ว คือยกเอาข้อผิดพลาดนั้นออกไปทั้งหมดเลย แต่ความเข้าใจของผู้นิยมเจ้ากลับเชื่อว่าหนังสือนั้นก็เต็มไปด้วยข้อมูลที่ผิดพลาด ซึ่งไม่จริงแต่อย่างใด การตอบรับที่มีต่อหนังสือเล่มนั้นเป็นสิ่งยืนยันแล้วว่าแม้กระทั่งไม่มีข้อความที่ผิดพลาด ข้อเสนอของหนังสือเล่มนั้นก็ยังคงน่าเชื่อถือเช่นเดิม ความผิดพลาดในวิทยานิพนธ์นั้นก็ไม่ควรจัดการด้วยกระบวนการที่ลำเอียง ซึ่งจุฬาฯ ตั้งกรรมการขึ้นมาจ้องเอาผิดราวกับศาลศาสนาในยุคกลางของยุโรป

ความรู้นิติศาสตร์ซึ่งอิงอยู่กับประวัติศาสตร์คนละแบบคนละชนิดควรจะมีโอกาสที่จะพลวัตเติบโตเปลี่ยนแปลงได้ นั่นต่างหากเป็นวิถีทางที่สังคมจะอยู่ด้วยกัน

ความขัดแย้งระหว่างฝ่ายที่เห็นว่าควรไปช้า ๆ กินทีละคำกับอีกฝ่ายนั้น ลองคิดให้ดีก็เป็นการกล่าวหาทำนองเดียวกับที่ว่า “ชิงสุกก่อนห่าม” ทำนองเดียวกับที่คณะราษฎร 2475 ถูกกล่าวหานั่นเอง ความขัดแย้งทำนองนี้เป็นสิ่งปกติเพราะเราท่านประเมินวิธีการได้ต่าง ๆ กัน แต่น่าจะกล้าเสนอในการหาเสียงไปเลยว่าพรรคของตนเป็นตัวแทนฝ่ายกินทีละคำ และเห็นว่าอีกฝ่ายชิงสุกก่อนห่ามจะก่อความเสียหายและไปไม่รอด ประชาชนตัดสินได้และรับผลการตัดสินของตนไปด้วย การที่หาเสียงอย่างแล้วทำอีกอย่างนั้น เพราะไม่เชื่อว่าประชาชนจะคิดและตัดสินได้งั้นหรือ

การใช้กฎหมายเล่นงานกำราบนักกิจกรรมทางการเมืองอย่างหนักในช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา ก็เพราะเชื่อว่าประชาชนนั้นนอกจากเขลาแล้ว ยังขลาดเกินกว่าจะตอบโต้การคุกคามของรัฐ เราท่านทุกคนอึดอัดไม่ใช่เพราะเราหัวหด แต่เพราะเราพยายามต่อสู้ด้วยช่องทางของระบบแม้จะไม่แฟร์ก็ตาม คนที่ขลาดอย่างแท้จริงคือคนในระบบทั้งหลายที่ไม่กล้าทำตามวิชาชีพอย่างรับผิดชอบ โดยเฉพาะวิชาชีพที่จะผดุงความยุติธรรมไว้ ตั้งแต่ตำรวจ อัยการ ศาล และราชทัณฑ์ คนเหล่านี้ขลาดกลัวการสูญเสียตำแหน่ง ผลประโยชน์ สถานะ หน้าตา กลัวไม่ได้รับการยกย่องเชิดชู คนเหล่านี้ต่างหากที่ยอมตัวเป็นกลไกให้กับระบบกฎหมายที่อยุติธรรม โดยเฉพาะกรมราชทัณฑ์ ที่ธงชัยตั้งคำถามถึงบทบาทว่า เป็นการลงทัณฑ์ประชาชนโดยรัฐ มากกว่าบำบัด พร้อมเรียกร้องให้ยกเลิกการตีตรวนผู้ต้องขัง ซึ่งถ้ารัฐบาลทำได้ อย่างน้อยก็ถือว่าเป็นที่น่าพอใจ 

ชนชั้นนำผู้มีอำนาจเชื่อว่า ประชาชนจะยอมศิโรราบและมีชีวิตต่อไปอย่างสิ้นหวังในที่สุด คงไม่มียุคใดอีกแล้วที่ความสิ้นหวังต่ออนาคตของประเทศจะแผ่กว้างอย่างในขณะนี้ น่าเสียดายที่รัฐบาลปัจจุบันก็ยังเพิกเฉยทั้งที่เคยรับปากไว้ระหว่างการหาเสียงว่าจะจัดการให้ความเกิดความยุติธรรม แต่ยังคงปล่อยให้กฎหมายพิเศษที่ 3 จังหวัดชายแดนใต้ดำเนินไป ไม่ยกเลิกการใส่ตรวน ไม่ให้มีการนิรโทษกรรมคดีการเมือง

ราชนิติธรรมเป็นนิติอปกติที่มุ่งสยบให้เรายอมจำนน เพราะเชื่อว่าเราขลาดและเขลา แล้วเราเขลาหรือ? เราขลาดหรือ?

ธงชัยอยากให้ผู้คนที่อยู่ในและเกี่ยวข้องกับกระบวนการยุติธรรมตั้งแต่ต้นทางจนถึงปลายทางโปรดขบคิดพิจารณาอย่างจริงจังว่าถ้าหากท่านไม่กล้าหาญที่จะประกอบวิชาชีพอย่างรับผิดชอบ สังคมไทยที่ท่านรัก ที่ท่านต้องการทำให้ดีขึ้นคงจะไม่มีทาง

อยากฝากให้ทุกท่านที่คิดถึงประชาธิปไตย โปรดตระหนักว่าถ้าไม่มีความกล้าหาญในการจัดการในการทำอะไรก็ตามที่ระบบกฎหมายดีขึ้น ประชาธิปไตยเป็นไปไม่ได้ภายใต้การปกครองหรือข้อยกเว้นทางกฎหมายอย่างทุกวันนี้

หากรัฐบาลมีความกล้าหาญ พยายามผลักประตูให้เปิดออกเพียง 1-2 บาน ธงชัยเชื่อว่าความหวังของผู้คนจะกลับมามากโขในเวลาสั้นๆ ประตูบานที่หนึ่ง คืนความยุติธรรมให้กับคนเสื้อแดงและผู้เสียชีวิตคนที่วัดปทุมฯ ประตูบานที่สอง นิรโทษกรรมให้กับนักโทษการเมืองทุกคน

ศูนย์ทนายฯ (และนักกฎหมายเพื่อสิทธิมนุษยชนทั้งหลาย)

ธงชัยได้กล่าวถึงประเด็นสุดท้ายนี้ไว้ว่า 10 ปีที่ผ่านมาศูนย์ทนายฯ ก่อตั้งขึ้นในบริบทดังที่กล่าวมา คือ บริบทที่ระบบกฎหมายค่อย ๆ ถดถอยลงอันเนื่องมาจากนิติศาสตร์อำนาจนิยม 2 กระแสที่เป็นมรดกของสมบูรณาญาสิทธิราชย์ด้วยกันทั้งคู่ แต่เคยแยกทางออกจากกันนับจาก 2475 แล้วค่อย ๆ กลับมาประสานกันอีกครั้งหนึ่งภายใต้การเมืองยุค “ฉันทามติภูมิพล” จนกลับมาผสานกันอย่างแน่นแฟ้นอีกครั้งโดยอำนาจนำของราชนิติธรรมนับแต่ “ตุลาการภิวัตน์ 2549” เป็นต้นมา

ศูนย์ทนายฯ เกิดขึ้นเพื่อพยายามต่อสู้กับความถดถอยที่มีลักษณะเฉพาะทางประวัติศาสตร์ ไม่ใช่เพราะความอ่อนแอไร้ความสามารถของผู้บังคับใช้กฎหมายหรือของระบบ แต่เป็นเพราะการผนึกกำลังกันจนเข้มแข็งของนิติศาสตร์อำนาจนิยมแบบไทย ๆ ที่กำลังพยายามสถาปนานิติศาสตร์อปกติให้กลายเป็นปกติในสังคมไทยต่างหาก

เรากำลังต่อสู้เพื่อแก้ไขระบบกฎหมายไทย และนิติศาสตร์ของไทยที่ผิดพลาดระดับรากฐานมาแต่ต้น ภารกิจสำคัญที่สุดคือเอาหัวใจของ Rule of Law ใส่กลับไปในกฎหมาย ซึ่งหมายถึงยุติสภาวะยกเว้นทางกฎหมาย 

ทั้งหมดนี้คือบริบทและเงื่อนไขของการเมืองและระบบกฎหมายที่ศูนย์ทนายฯ เกิดขึ้นและกำลังต่อสู้อยู่

ด้วยเหตุนี้ ภารกิจของศูนย์ทนายฯ เป็นการต่อสู้ของกลุ่มทนายสิทธิฯ และนักกฎหมายอย่างที่ไม่เคยมีมาเป็นมาในรุ่นก่อนหน้า ไม่ประหลาดใจเลยถ้าหากคุณจะเหนื่อย หรืออาจจะรู้สึกสิ้นหวัง แต่ 10 ปีที่ผ่านมา สามารถทำภารกิจได้อย่างน่ายกย่อง

ธงชัยกล่าวถึง จิตร ภูมิศักดิ์ ว่าคงไม่ได้กำลังเปี่ยมไปด้วยความหวังในขณะที่เขาประพันธ์เพลง “แสงดาวแห่งศรัทธา” ขึ้นมาอย่างงดงาม แต่เดา (และเชื่อมั่น) ว่าเพราะเขากำลังท้อและรู้สึกถึง “พายุฟ้า ครืนข่ม คุกคาม เดือนลับยาม แผ่นดินมืดมน” ต่างหาก แต่เขาสามารถมองเห็น “ดาวศรัทธา ยังส่องแสงเบื้องบน ปลุกหัวใจ ปลุกคนอยู่มิวาย” ความศรัทธาคืออาวุธที่ดีที่ความสุดในการต่อสู้กับความสิ้นหวัง และเขาเห็นดาวศรัทธาในตัวเขาเอง และเชื่อว่าอยู่ในตัวของบุ้ง ในตัวนักโทษการเมืองทุกคน ในตัวพวกเราทุกคน

ขอบคุณครับ ไม่ใช่ที่เชิญผมมาพูด แต่ขอบคุณศูนย์ทนายฯ และทุก ๆ คนที่เป็นส่วนหนึ่งของศูนย์ทนายฯ และนักโทษการเมืองที่แบกรับความยากลำบากด้วยศรัทธาที่มั่นคงมากกว่าเราในที่นี้หลายเท่า

ขอบคุณครับ

ข่าวหรือบทความที่เกี่ยวข้อง

X