กลไกพิเศษของสหประชาชาติได้รับการร้องเรียน กรณี “ตะวัน-แบม” ถูกคุมขังโดยไม่ชอบ เหตุคดีหมิ่นประมาทกษัตริย์ฯ จากการใช้เสรีภาพในการแสดงออกอย่างสันติ

เมื่อวันที่ 6 กุมภาพันธ์ 2566 “ตะวัน” ทานตะวัน ตัวตุลานนท์ และ “แบม” อรวรรณ อนุญาตให้ศูนย์ทนายความเพื่อสิทธิมนุษยชน ยื่นคำร้องเร่งด่วน (an urgent appeal) ต่อคณะทำงานสหประชาชาติว่าด้วยการควบคุมตัวโดยพลการ (United Nations Working Group on Arbitrary Detention; UN WGAD) เพื่อรายงานกรณีเธอทั้งสองถูกดำเนินคดีในข้อหามาตรา 112 ตามประมวลกฎหมายอาญา (หมิ่นประมาทกษัตริย์ฯ) ขณะนี้ทั้งสองในวัยกว่า 20 ปี กำลังถูกจองจำและเฝ้าระวังอาการทางสุขภาพอย่างใกล้ชิด จากการอดอาหารและน้ำที่โรงพยาบาลธรรมศาสตร์ ภายใต้การควบคุมของกรมราชทัณฑ์ในกรุงเทพฯ

ตะวันและแบมถูกควบคุมตัวอีกครั้งและอยู่ในเรือนจำครั้งนี้ มากว่า 22 วันแล้ว ตั้งแต่วันที่ 16 ม.ค. 2566 ถือเป็นการควบคุมตัวคนรุ่นใหม่ระหว่างการพิจารณาอีกระลอกในประเทศไทย ต่อบุคคลที่ถูกดำเนินคดีภายใต้มาตรา 112 ในคดีที่ยังไม่มีคำพิพากษา

ทั้งนี้ การยื่นถอนประกันตัวเองเมื่อวันที่ 16 ม.ค. 2566 ที่ผ่านมา เพื่อเรียกร้องสิทธิประกันตัวให้ผู้ถูกคุมขังทางการเมืองอื่นและการยกเลิกกฎหมายหมิ่นประมาทกษัตริย์ฯ (มาตรา 112) และกฎหมายยุยง ปลุกปั่น (มาตรา 116) ผ่านพรรคการเมือง ไม่ได้ลบล้างข้อเท็จจริงที่ว่าประเทศไทย “ควบคุมตัวโดยพลการ” บุคคลภายใต้คดีหมิ่นประมาทกษัตริย์ฯ

ในคำร้องเร่งด่วน เห็นว่าการจับกุมและควบคุมตัวตะวันจากเหตุไลฟ์สดก่อนมีขบวนเสด็จเมื่อมีนาคม 2565 เป็นการจับกุมหรือควบคุมตัวโดยอำเภอใจ ตามข้อ 9 แห่งกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง (International Covenant on Civil and Political Rights; ICCPR) ซึ่งประเทศไทยเป็นรัฐภาคี อีกทั้ง การดำเนินคดีและการลิดรอนเสรีภาพของตะวันและแบม เป็นการละเมิดสิทธิในการพิจารณาคดีด้วยความยุติธรรม สิทธิและเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นและการแสดงออก และหลักการห้ามเลือกปฏิบัติเพราะเหตุแห่งความแตกต่างทางความคิดเห็นทางการเมืองและความเป็นนักปกป้องสิทธิมนุษยชน ซึ่งเป็นสิทธิที่ได้รับการรับรองตามข้อ 14 ข้อ 19 และข้อ 26 แห่งกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมืองเช่นกัน

โดยหนึ่งประเด็นสำคัญที่คำร้องเร่งด่วนได้เน้นย้ำคือ การควบคุมตัวใดก็ตามภายใต้ มาตรา 112 และ 116 ประมวลกฎหมายอาญา และมาตรา 14 พระราชบัญญัติว่าด้วยการกระทำความผิดเกี่ยวกับคอมพิวเตอร์ พ.ศ. 2550 (พ.ร.บ.คอมพิวเตอร์ฯ) ถือว่าเป็นการ “ควบคุมตัวโดยพลการ” เนื่องจากกฎหมายดังกล่าวมีความชัดเจนไม่เพียงพอ เป็นการให้ดุลพินิจผู้บังคับใช้กฎหมายมากจนเกินไปในการตีความตัวบทกฎหมาย ทำให้ประชาชนทั่วไปไม่สามารถรู้ได้ว่าการกระทำใดผิดหรือไม่ผิดกฎหมาย ความไม่ชัดเจนดังกล่าวขัดต่อหลักความชอบด้วยกฎหมาย หรือ “Principle of Legality” ข้อโต้แย้งนี้สอดคล้องกับความเห็นของคณะทำงานสหประชาชาติว่าด้วยการควบคุมตัวโดยพลการ ในกรณีอื่นๆ ที่ประเทศไทยได้มีการดำเนินคดีและควบคุมตัวบุคคลภายใต้กฎหมายดังกล่าว

คำร้องเร่งด่วนยังเน้นย้ำอีกว่า สิทธิในการประกันตัวเป็นสิทธิที่ได้รับความคุ้มครองภายใต้ ข้อ 9 แห่งกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง เนื่องจากกติกาฯ นี้ มิให้ถือเป็นหลักทั่วไปว่าจะต้องควบคุมบุคคลที่รอการพิจารณาคดี คำสั่งไม่อนุญาตให้ปล่อยตัวชั่วคราวก่อนหรือระหว่างพิจารณาคดีจะทำได้ก็ต่อเมื่อมีความจำเป็นเพื่อไม่ให้ผู้ต้องหาหรือจำเลยหลบหนี ป้องกันไม่ให้ผู้ต้องหาหรือจำเลยไปยุ่งเหยิงกับพยานหลักฐาน หรือป้องกันไม่ให้ผู้ต้องหาหรือจำเลยไปกระทำความผิดซ้ำ ศาลต้องพิจารณาข้อเท็จจริงและพฤติการณ์คดีของแต่และคดี คำสั่งไม่อนุญาตให้มีการปล่อยตัวชั่วคราวต้องเป็นไปตามหลักแห่งความจำเป็น (Necessity) เท่านั้น ศาลไม่สามารถสั่งคุมขังบุคคลเพียงเพราะข้อหามีความร้ายแรงและมีโทษสูง

ในคำร้องเร่งด่วนให้ข้อเท็จจริงถึงการจับกุม การควบคุมตัว และการฟ้องคดีอาญาของแบมจากเหตุทำโพลสำรวจความเดือนร้อนจากขบวนเสด็จ ที่บริเวณห้างสยามพารากอน เมื่อวันที่ 8 ก.พ. 2565 ซึ่งทำให้แบมและเพื่อนอีก 7 คนรวมทั้งเยาวชนอายุต่ำกว่า 18 ปี อีก 1 คน ถูกฟ้องในข้อหาหลักมาตรา 112 และมาตรา 116 ตามประมวลกฎหมายอาญา และมีเงื่อนไขการประกันตัวชั่วคราว ติดกำไล EM ห้ามทำกิจกรรมหรือกระทำการใดๆ ในลักษณะเดียวกับที่ถูกฟ้อง อันอาจก่อให้เกิดความเสียหายหรือเสื่อมเสียต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ ฯลฯ

ส่วนคดีของตะวันให้ข้อเท็จจริง การจับกุม การควบคุมตัว และการฟ้องคดีอาญาจากเหตุไลฟ์สดทางเฟซบุ๊ก หน้าตึก UN พูดเกี่ยวกับการจัดการพื้นที่ที่ขบวนเสร็จผ่านและการย้ายชาวนาออกจากพื้นที่ชุมนุมเพื่อเตรียมรับขบวนเสด็จ เมื่อวันที่ 5 มี.ค. 2565, การไต่สวนและการสั่งถอนประกันเมื่อวันที่ 20 เม.ย. 2565 เหตุร่วมรับเสด็จและโพสต์โพลขบวนเสด็จเดือดร้อนหรือไม่ และการควบคุมตัวโดยไม่ชอบในเรือนจำ ระหว่างชั้นสอบสวนระหว่างวันที่ 20 เม.ย. ถึงวันที่ 26 พ.ค. 2565 เป็นเวลาถึง 37 วัน ก่อนได้รับการประกันตัวชั่วคราว พร้อมเงื่อนไขที่เคร่งครัด ทั้งการติดกำไล EM, ห้ามออกนอกเคหสถานตลอดระยะเวลาที่อนุญาตให้ปล่อยตัวชั่วคราว เว้นแต่กรณีเจ็บป่วยหรือได้รับอนุญาตจากศาล, ห้ามทำกิจกรรมหรือกระทำการใดๆ ในลักษณะเดียวกับที่ถูกฟ้อง อันอาจก่อให้เกิดความเสียหายหรือเสื่อมเสียต่อสถาบันพระมหากษัตริย์ ฯลฯ ข้อหาที่ตะวันถูกฟ้องในคดีนี้ คือ มาตรา 112 ตามประมวลกฎหมายอาญาและมาตรา 14 (2) และ 14 (3) พ.ร.บ.คอมพิวเตอร์ฯ

นับตั้งแต่เดือนสิงหาคม 2555 คณะทำงาน UN WGAD พบว่าประเทศไทยลิดรอนเสรีภาพของบุคคลถึง 9 คน ซึ่งถูกควบคุมตัวด้วยมาตรา 112 และถือเป็นการควบคุมตัว “โดยพลการ” พวกเขาได้รับการปล่อยตัวทั้งหมดในเวลาต่อมา ยกเว้น อัญชัญ ปรีเลิศ ซึ่งศาลอาญากรุงเทพได้พิพากษาโทษจำคุก ถึง 89 ปี เนื่องจากอัปโหลดและเผยแพร่คลิปเสียงบนสื่อโซเชียลมีเดีย โดยเจ้าหน้าที่พิจารณาว่าคลิปเสียงเหล่านั้นมีเนื้อหาหมิ่นประมาทต่อราชวงศ์ไทย ทั้งนี้ศาลได้ลดโทษจำคุกลงเหลือ 43 ปี 6 เดือนเนื่องจากเธอรับสารภาพ เธอยังคงอยู่จองจำที่ทัณฑสถานหญิงกลาง

ตลอดทศวรรษที่ผ่านมา กลไกตรวจสอบสิทธิมนุษยชนของสหประชาชาติหลายภาคส่วนได้ย้ำข้อกังวลซ้ำหลายรอบต่อการบังคับใช้มาตรา 112 และเตือนว่าการลิดรอนเสรีภาพที่มีมูลเหตุจูงใจมาจากการหมิ่นประมาทพระมหากษัตริย์นี้ไม่สอดคล้องกับพันธกรณีที่ประเทศไทยมีภายใต้กฎหมายระหว่างประเทศ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นและการแสดงออก และได้เรียกเรียกร้องให้มีการแก้ไขหรือยุติมาตรา 112 พร้อมทั้งปล่อยตัวจำเลยข้อหาหมิ่นประมาทกษัตริย์ฯ ทุกคน